“Trợ cấp thôi việc (退職金制度): Những điều người lao động tại Nhật phải biết”

Ở Nhật Bản, khi người lao động nghỉ việc hoặc được cho thôi việc, một khoản gọi là 退職金 (taishokukin, trợ cấp thôi việc / tiền nghỉ việc) có thể được công ty chi trả. Đây là một cách để công ty ghi nhận công lao làm việc lâu năm của nhân viên.

Tuy nhiên, khác với lương, bảo hiểm hay những chế độ bắt buộc khác, trợ cấp thôi việc không hoàn toàn là bắt buộc theo luật ở Nhật. Vì vậy, nếu bạn là người nước ngoài, nhân viên hợp đồng, hoặc làm việc cho công ty nhỏ, bạn rất dễ bị bỏ qua quyền lợi này nếu không hiểu rõ.

退職金制度 là gì?

• 「退職金 (Taishokukin)」 nghĩa là khoản tiền mà công ty chi trả cho người lao động khi nghỉ việc (thôi việc, hưu trí, sa thải, v.v.).
• 「退職金制度」là chế độ mà công ty thiết lập để xác định ai được nhận, khi nào được nhận, cách tính và hình thức trả.
• Không có quy định luật bắt buộc rằng mọi công ty phải có trợ cấp thôi việc — việc có hay không là tùy vào quyết định của công ty.
• Tuy nhiên, nếu công ty đã chuẩn bị một “退職金規程 (quy định trợ cấp thôi việc)” hoặc được ghi trong 就業規則 (luật nội quy lao động), thì công ty phải tuân theo những quy định đó.
• Theo Luật Lao động Nhật Bản (労働基準法) có quy định rằng nếu công ty có chế độ trợ cấp thôi việc thì phải nêu rõ trong nội quy: đối tượng áp dụng, điều kiện nhận, cách tính, thời điểm chi trả, v.v.

Do vậy, đặc biệt với người lao động nước ngoài hoặc làm việc ở công ty nhỏ, bạn cần kiểm tra kỹ hợp đồng và nội quy để biết có được hưởng trợ cấp thôi việc hay không. Vì sao doanh nghiệp dùng chế độ trợ cấp thôi việc?

Vì sao doanh nghiệp dùng chế độ trợ cấp thôi việc?

Có nhiều lý do tùy theo chính sách từng doanh nghiệp, nhưng một số lý do phổ biến như sau:

• Tri ân người lao động đã làm việc lâu năm.
• Khuyến khích người lao động trung thành, giảm tỉ lệ nhảy việc.
• Nâng cao chế độ phúc lợi, mức độ hấp dẫn của công việc.
• Với công ty, nếu tính trước chi phí trợ cấp và trích quỹ dự phòng, sẽ giảm áp lực tài chính khi có nhiều người nghỉ cùng lúc.

Mức trợ cấp & thực trạng ở Nhật

Tỷ lệ công ty có chế độ trợ cấp thôi việc

Theo thống kê mới, khoảng 74.9 % các công ty Nhật có áp dụng chế độ trợ cấp thôi việc. Tỷ lệ này cao hơn ở các công ty lớn (gần 90 %) và thấp hơn ở các công ty nhỏ. Trong các doanh nghiệp có quy mô 50 người trở lên, theo khảo sát cũ, có tới 92.6 % có ít nhất một hình thức trợ cấp thôi việc.

Mức bình quân & chênh lệch

• Mức trợ cấp rất thay đổi tùy ngành nghề, quy mô doanh nghiệp, vị trí chức vụ, thời gian làm việc.
• Theo ngân hàng Resona, trợ cấp trung bình có thể đạt vài triệu yên đối với người làm lâu năm trong công ty lớn.
• Bảng mức trợ cấp cơ bản của chính phủ (基本退職金額表) dùng làm chuẩn so sánh để doanh nghiệp tham khảo.

Nếu bạn nghỉ việc sớm, hoặc chỉ làm vài năm thì trợ cấp có thể rất thấp hoặc không được hưởng vì chưa đáp ứng điều kiện.

Các hình thức trợ cấp & chế độ phổ biến

Bảng dưới là các loại mà thường xuất hiện trong thực tế

Hình thức	Tên tiếng Nhật	Đặc điểm chính	Ưu / Nhược điểm
Trợ cấp một lần khi nghỉ việc	退職一時金 (Taishoku Ichijikin)	Khi nghỉ việc, nhận một khoản tiền lớn một lần	+ Đơn giản, dễ hiểu – Nếu quản lý không tốt khoản tiền đó, có thể dùng hụt
Trợ cấp như lương hưu (trả theo thời hạn)	退職年金 (Taishoku Nenkin) / 企業年金	Khoản trợ cấp được chia ra trả theo thời hạn (hàng tháng, hàng năm)	+ Thu nhập ổn định sau khi nghỉ việc – Nếu sống lâu rất có thể tổng nhận ít hơn nếu chọn một lần
Kết hợp hai hình thức	—	Phần nào nhận một lần, phần nào nhận theo dạng “年金”	Có tính linh hoạt
Các chế độ đặc biệt	中小企業退職金共済制度 (Chutaikyo) — hệ thống chung cho doanh nghiệp vừa & nhỏ	Doanh nghiệp nhỏ khó tự xây trợ cấp riêng sẽ tham gia chương trình chung	Giảm rủi ro tài chính đơn lẻ cho doanh nghiệp nhỏ
確定給付企業年金 (DB – Defined Benefit)	—	Công ty cam kết một mức trợ cấp xác định (sẽ trả theo bảng)	Người lao động yên tâm, công ty chịu trách nhiệm đầu tư & tính toán
確定拠出年金 (DC – Defined Contribution)	—	Công ty (hoặc người lao động) đóng khoản tiền cố định vào quỹ; khoản trợ cấp là kết quả của đầu tư	Người lao động chịu rủi ro đầu tư, có thể nhận được nhiều hơn nếu đầu tư tốt

Chú ý: Một công ty có thể áp dụng kết hợp nhiều hình thức, hoặc thay đổi chế độ trợ cấp tùy theo chính sách mới.

Điều kiện & quyền lợi bạn cần biết (để không bị thiệt)

Khi bạn làm việc ở Nhật và đến lúc nghỉ việc, có vài điểm quan trọng bạn nên kiểm tra, để đảm bảo không mất quyền lợi

Kiểm tra có “退職金制度” ở công ty bạn không

• Trước hết, xem trong 就業規則 (Nội quy lao động của công ty) hoặc hợp đồng lao động xem có quy định trợ cấp thôi việc không. Nếu không có, có thể công ty không áp dụng trợ cấp này.
• Nếu công ty có quy định, xem chi tiết điều kiện: từ thời gian làm việc tối thiểu để có quyền nhận (ví dụ 5 năm, 10 năm) đến cách tính trợ cấp

Điều kiện về thời gian làm việc & lý do nghỉ việc

• Nhiều công ty yêu cầu 勤続年数 (số năm làm việc liên tục tối thiểu) để được trợ cấp. Nếu nghỉ trước mốc đó bạn có thể không nhận được trợ cấp hoặc bị giảm mạnh.
• Nếu nghỉ việc theo lý do “tự nguyện (自己都合退職)” thường có mức trợ cấp thấp hơn so với “công ty sa thải / cắt giảm (会社都合退職)” hoặc nghỉ theo tuổi hưu (定年退職)
• Trong trường hợp bị “kỷ luật / bị sa thải do vi phạm” (懲戒解雇), công ty có thể có quy định không trả trợ cấp hoặc giảm trợ cấp.

Cách tính trợ cấp

Không phải ai khi nghỉ việc cũng nhận được trợ cấp thôi việc. Nhân viên chính thức (正社員), Nhân viên hợp đồng (契約社員), lao động thời vụ, lao động hợp đồng có thể được hưởng nếu hợp đồng hoặc nội quy công ty quy định có trợ cấp thôi việc. Tuy nhiên việc được hưởng chế độ và hưởng nhiều hay ít cũng tùy thuộc vào các điều kiện khác như lương, số năm làm việc, và các khoản trợ cấp khác.

Ví dụ, chính phủ Nhật có 「基本退職金額表」(bảng mức trợ cấp cơ bản) mà doanh nghiệp có thể tham chiếu.
Công thức đơn giản thường là: Trợ cấp = Lương cơ bản × hệ số trợ cấp dựa vào số năm làm việc

Nhưng công ty có thể áp dụng điều chỉnh (ví dụ: giảm hệ số với lao động part-time, hoặc không tính năm làm việc dưới 1 năm, v.v.).

Hình thức chi trả & thuế

• Đối với trợ cấp một lần (退職一時金), khoản này được xem là “thu nhập nghỉ việc (退職所得)” theo luật thuế Nhật.
• Khi nhận trợ cấp theo dạng 年金 (trả nhiều lần), cách tính thuế sẽ khác, và có thể được áp dụng các ưu đãi thuế hoặc khấu trừ theo quy định.
• Về bảo hiểm xã hội: trợ cấp thôi việc thông thường không bị trừ bảo hiểm xã hội khi chi trả một lần (vì đó không phải là lương thường xuyên)
• Nếu bạn còn nợ công ty (mượn tiền công ty, ứng trước lương, v.v.), công ty có thể trừ khoản nợ đó từ trợ cấp – nếu trong hợp đồng / nội quy đã có quy định rõ về việc đó.

Thời điểm chi trả

• Nội quy / quy định trợ cấp phải ghi rõ khi nào chi trả sau khi nghỉ việc (ví dụ là trong vòng 〇〇 ngày kể từ ngày nghỉ)
• Nếu công ty trì hoãn hoặc không chi trả theo đúng quy định, bạn có quyền yêu cầu, hoặc khiếu nại đến cơ quan lao động.
• Trong trường hợp công ty phá sản, khả năng chi trả trợ cấp có thể bị ảnh hưởng nhiều — có thể mất rất nhiều quyền lợi nếu không có quỹ dự phòng hoặc chế độ chung như Chutaikyo.

Những “rủi ro” & cách bảo vệ quyền lợi của bạn

Dưới đây là những trường hợp nhiều người bị mất quyền lợi hoặc bị “bóp” trợ cấp thôi việc, và cách phòng tránh.

Rủi ro	Nguyên nhân	Cách bảo vệ / kiểm tra
Công ty không có chế độ trợ cấp	Vì chế độ này không bắt buộc	Khi mới vào công ty, kiểm tra hợp đồng & nội quy xem có phần trợ cấp thôi việc không
Chưa đáp ứng thời gian tối thiểu	Công ty yêu cầu 5-10 năm để có quyền nhận trợ cấp	Khi nghỉ việc, kiểm tra số năm làm việc, đợi nếu cần để đạt mốc
Nghỉ tự nguyện nên bị giảm hoặc không được trợ cấp	Nội quy có quy định về sự phân biệt lý do nghỉ việc	Trước khi nghỉ việc, xin giấy tờ & tham khảo nội quy
Bị sa thải / kỷ luật nên mất trợ cấp	Nội quy quy định trường hợp kỷ luật bị loại trợ cấp	Kiểm tra nội quy, nếu có tranh chấp có thể kiện hoặc trình Liên đoàn lao động
Công ty trì hoãn chi trả	Công ty cố ý trì hoãn thanh toán	Yêu cầu bằng văn bản, nếu không giải quyết — kiện hoặc báo cơ quan lao động
Công ty phá sản	Công ty không còn khả năng chi trả	Trường hợp này, nếu công ty tham gia chương trình chung (như 中退共) có thể được trợ giúp hơn
Trừ khoản nợ từ trợ cấp	Nếu có quy định trong hợp đồng/nội quy về trừ nợ từ trợ cấp	Xem hợp đồng, nếu công ty trừ không hợp lý, bạn có quyền phản đối
Thuế hoặc xử lý sai khi nhận	Nếu không nắm rõ quy định thuế của “退職所得”	Nhờ tư vấn thuế hoặc nhân viên kế toán công ty giải thích chi tiết

Những bước bạn nên làm nếu chuẩn bị nghỉ việc hoặc sắp nghỉ

1. Yêu cầu “就業規則 / 規程退職金”
   Xin bản sao nội quy hoặc điều khoản trợ cấp thôi việc để xem điều kiện và cách tính.
2. Tính thử trợ cấp dự kiến
   Dựa vào lương hiện tại, số năm làm việc, hệ số trợ cấp (nếu có), bạn có thể ước tính được mình sẽ được bao nhiêu — để xem có chênh lệch với số công ty nói không.
3. Xác định lý do nghỉ việc
   Nếu có thể lựa chọn thời điểm nghỉ việc (ví dụ chờ đến tuổi hưu hoặc thời điểm thuận lợi) để tối ưu trợ cấp.
4. Thương lượng hoặc trao đổi với bộ phận nhân sự (人事部 / 総務部)
   Nếu có điểm bất hợp lý trong nội quy hoặc cách tính, bạn có quyền hỏi rõ hoặc đề nghị điều chỉnh trước khi nghỉ.
5. Yêu cầu báo bằng văn bản
   Khi công ty xác nhận mức trợ cấp hoặc cách trả, nên có văn bản (メール hoặc giấy tờ) để tránh sau này tranh chấp.
6. Kiểm tra thuế & hồ sơ chi trả
   Khi nhận trợ cấp, yêu cầu công ty cung cấp giấy tờ để khai thuế (nếu cần). Nếu trả theo nhiều lần, kiểm tra cách tính thuế đúng.
7. Nếu không chi trả đúng — tìm trợ giúp
   • Liên hệ Sở Lao động địa phương (労働局)
   • Tư vấn với luật sư lao động
   • Kiện ra tòa hoặc sử dụng phương án trung gian nếu cần

Kết luận & lời khuyên

退職金制度 (chế độ trợ cấp thôi việc) là một trong những phúc lợi quan trọng khi làm việc ở Nhật, nhưng không phải công ty nào cũng có — nó phụ thuộc vào quyết định của công ty. Nếu công ty có chế độ này, quyền lợi của bạn (được nhận, mức nhận, cách nhận) phụ thuộc rất nhiều vào nội quy / quy định trợ cấp mà công ty đã soạn.

Hãy chủ động tìm hiểu quy định trợ cấp càng sớm càng tốt, ngay từ khi vào làm việc, để khi nghỉ việc bạn không bị bất ngờ hoặc mất quyền lợi. Nếu thấy công ty vi phạm (không trả đúng thời hạn, không chi trả khi đã đạt điều kiện, trừ khoản nợ không hợp lý…), bạn có quyền khiếu nại, nhờ cơ quan lao động can thiệp hoặc kiện tụng nếu cần.